Waarom iedereen kan worden opgelicht

Opbeurend nieuws, zo vlak voor oudjaar. Maar het zijn vaak niet de domsten die voor tonnen het schip ingaan. Koffertjes met nepgeld, geheime middeltjes om het zichtbaar te maken, loterijen met ‘administratiekosten’, de prins op het witte paard voor wie je tienduizenden euro’s ‘paspoortleges’ betaalt, een zwaar hoverboard dat iemand wel even opstuurt … tja, de meeste trucs zijn meer dan bekend. Maar veel oplichters maken zo slim gebruik van de psychologie dat het bijna onmogelijk is om er níet in te trappen, schrijft Psychologie Magazine in het eerste nummer van 2017. Zo zijn we nu eenmaal. En dus kan íedereen slachtoffer worden. Onderzoek toonde al aan dat in twee jaar tijd maar liefst 1,1 miljoen Nederlanders werden opgelicht, de totale schade bedroeg maar liefst 5,3 miljard euro. Zeventig procent raakte minder dan vijfhonderd euro kwijt maar 7% verloor meer dan tien mille! Velen van hen dachten/denken dat ze de trucs wel kunnen doorzien of hebben ‘de illusie van controle’. Maar die controle is er niet, zegt gedragspsycholoog Liza Luesink. ‘Opgelicht worden, denken we, dat overkomt ons gewoon niet.’ De werkelijkheid is anders, zou je ook moeten weten. Luesink spreekt van de just-world fallacy: ‘we geloven in een eerlijke wereld waarin slechte mensen gestraft worden en goede mensen niet. Als goed volk wanen we ons veilig’. En dus plakken we de webcam niet af, doen we online bankzaken via de wifi van de McDonalds en geven we netjes onze wachtwoorden als Microsoft belt. Omdat oplichters ook steeds slimmer worden, en gerichter te werk gaan, hebben ze altijd succes. Voor elke vorm van oplichting is wel een speciale doelgroep te vinden. Volgens de Fraud Victim Study van de Amerikaanse psychologen Karla Pak en Doug Shadel zijn alleenstaande, wat armere laagopgeleiden gemiddeld genomen gevoeliger voor het kopen van valse loten en vallen ouderen sneller voor oplichting door kennissen of familieleden. Goedopgeleide mannen met een hoog inkomen blijken weer vaker slachtoffer van investeringsfraude. Een verklaring daarvoor is dat we, naarmate we ergens meer van weten, de kans steeds kleiner inschatten dat we worden misleid. Psycholoog Maria Konnikova schreef daar over: wie zich veilig voelt, laat de waakzaamheid verslappen. En die ezel dan, die van die steen? In Engeland circuleerde in 2014 onder oplichters een sukkellijst, waarop maar liefst 160 duizend mensen staan die meerdere keren opgelicht zijn. Autoriteiten die hen wilden voorlichten, stuitten op weerstand. Een deel zei zelfs nooit opgelicht te zijn …
Trouwens, van de vier bekendste oplichterstrucs spelen er drie rond internet: Microsoft aan de lijn, de gewonnen droomvakantie en de nepwebshop. Nieuwe trucs zijn te volgen via Fraudehelpdesk en (de app van) het tv-programma Opgelicht?!