Het is een dunne lijn tussen het filmen van je eigen criminele daden, bijvoorbeeld om je opdrachtgever te laten zien dat het gelukt is, en jezelf daarmee nog verdachter maken. Op sociale media en de telefoons van verdachten zijn talloze ‘bewijzen’ van die acties te vinden. Neem nou de zaak rond Gavannio F. (23, uit Amsterdam-Zuidoost) die werd verdacht van het leggen van een bom bij het logeeradres van een rivaliserende rapper. De verdachte, oud-lid van rapgroep KSB en al jaren in conflict met rivaliserende groep Zone6, filmde (eind december 2022) hoe hij samen met een handlanger met cobra’s en brandbare stof brand stichtte in een appartement en ook de auto van de bewoonster in de fik stak. Later die maand was hij ook betrokken bij een andere bomaanslag. Aanleiding was een relationele ruzie en op sociale media geplaatste foto’s van seks. Beelden van de brand en de cobra’s verschenen ook op Snapchat. De verdachte stuurde verder een vriendin berichtjes als ‘mob 2k’ en ‘legday 4’ – volgens het OM straattaal voor ‘voor vier mille iemand op de benen schieten’. Op Snapchat ging het ook over ‘bos die raam’ en ‘alle auto’s gaan af’, alsof de verdachte live verslag uitbracht. De rechtbank Amsterdam heeft F. deze week veroordeeld tot zes jaar celstraf, plus een op heropvoeding gerichte maatregel. De rechtbank sprak van ‘daden van terreur’ die als enig doel hadden ‘op gewelddadige wijze een dreigende boodschap af te geven’. In de zaak werden twee mededaders al eerder veroordeeld tot vier en zes jaar.
Profielsites
Europa treedt op tegen Facebook en Instagram uit angst voor manipulatie verkiezingen
Moederbedrijf Meta van facebook en instagram moet de Europese Commissie binnen vijf dagen laten weten welke stappen worden gezet om nepnieuws – en daarmee manipulatie van de Europese verkiezingen – te voorkomen. Volgens de Commissie voldoet Meta niet aan de eisen van de Digital Services Act. Onder meer Russische verspreiders van nepnieuws hebben nog volop vrij spel en Meta zelf heeft hulpmiddelen voor gebruikers, om foute inhoud te melden, behoorlijk ver weggestopt. Er zijn verder veel deepfakes te vinden die zich ‘duidelijk aan elke controle door Meta onttrekken terwijl Meta hier wel aan verdient’. Bovendien is niet transparant wat wel of niet wordt geblokkeerd of toegelaten. EC-voorzitter Ursula von der Leyen vindt het verzoek een logisch gevolg van de DSA. ‘Als we een vermoeden hebben dat regels worden overtreden, komen we in actie. Dit is altijd zo, maar helemaal in tijden van democratische verkiezingen’.
Duitsland: Drie jongeren opgepakt voor online plannen aanslag
De Duitse politie heeft twee meisjes en een jongen (15 en 16) opgepakt die een terroristische aanslag beraamden. Volgens de Süddeutsche Zeitung ging het om een islamitisch gemotiveerde aanslag en waren ze van plan, uit naam van IS, politieagenten en kerkgangers aan te vallen met messen en molotovcocktails. De verdachten zaten samen in een chatgroep. De politie vond die chatgroep in een onderzoek naar een andere tiener die naar IS-gebied wilde afreizen. Volgens de krant was er nog geen concreet plan, met plaats en tijdstip, maar waren de plannen ‘absoluut gevaarlijk’.
Artsen in actie tegen “TikTok-dokters”
Adviezen van ‘TikTok-dokters’ kunnen echt schadelijke gevolgen hebben, waarschuwen échte artsen, nu de medische adviezen door je tijdlijn vliegen. Daarom plaatst het Amsterdam UMC ook video’s op TikTok, om medische mythes te ontkrachten. ‘Medische claims mogen niet worden gedaan door mensen die er niet voor gestudeerd hebben’, zegt arts-onderzoeker Erik Michels. In TikTok-filmpjes gaat het over magnesium onder je voeten om beter te slapen of om kruidensupplementen als Ashwagandha en Iboga die volgens influencers bij vrijwel alle kwalen van pas komen – ondanks waarschuwingen van het RIVM. Michels ziet dat huisartsen in toenemende mate in spreekkamers geconfronteerd worden met patiënten die TikTok-misinformatie geloven. Hij noemt het verder ‘lastig concurreren’ met al die influencers.
Chantage met naaktfoto’s of seks in ruil voor slaapplek
Het Parool schrijft uitgebreid over de seksuele uitbuiting van (Amsterdamse) tienermeisjes en de pogingen van jeugdhulpverleners daar wat aan te doen. Die uitbuiting wordt steeds harder, slachtoffers worden steeds jonger en er is een grotere groep meiden slachtoffer; sommigen zijn echter ook dader. Het gaat om uitbuiting, sextortion en andere vormen van seksuele intimidatie, met name van meisjes tussen 12 en 14. Bij oudere meisjes gaat het vaak om seks in ruil voor woning of slaapplaats; bij de jongere groep speelt internet een veel grotere rol. ‘Sociale media kunnen mooi zijn als je ze op de juiste manier weet te gebruiken, maar soms is het ook echt vergif’, zeggen jeugdhulpverleners Saloua el Mazouni en Gracianie Feliksdal. Ze zien meisjes die slachtoffer worden van doorgestuurde naaktbeelden: foto’s worden pas verwijderd nadat er seks is geweest en als die seks dan wordt gefilmd, leidt dat weer tot chantage en seksuele uitbuiting. Het zijn vaak pubers van 12 of 13 die de beelden verspreiden, relatief veilig omdat de slachtoffers toch geen aangifte (durven te) doen. Meisjes ‘eindigen’ dan in woningen die alleen maar gebruikt worden voor illegale prostitutie, vaak opgekocht door criminele netwerken. Andere meisjes maken, al dan niet gedwongen, accounts op Only Fans of Snapchat waar ze tegen betaling pikante en pornografische foto’s delen. Of ze ronselen jonge slachtoffers, met snus of vapes – of gewoon door ze te exposen. ‘Als ze meiden ronselen, doen ze dat vooral om zélf niet de sjaak te worden’.
Straffen Mallorca-zaak verlaagd wegens “indringende aandacht op sociale media”
Het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden heeft in hoger beroep alle zeven verdachten in de Mallorca-zaak veroordeeld voor openlijk geweld. De straffen zijn lager dan eerder door de rechtbank opgelegd, vooral vanwege de ‘buitengewoon indringende wijze’ waarop verschillende (sociale) media met deze zaak zijn omgegaan. Van/over de verdachten werden portretten, berichten, reacties en de volledige namen veelvuldig gedeeld. Ze werden online ‘neergezet als daders van doodslag’ maar juist voor dat feit zijn ze niet veroordeeld. Omdat al die online informatie ‘niet of nauwelijks kan worden uitgewist’, past het Hof een beperkte strafkorting toe. De zaak draait om het doodschoppen van Carlo Heuvelman (Mallorca, juli 2021). Zeven verdachten werden aangeklaagd en veroordeeld maar nooit werd precies duidelijk wie de gewraakte schoppen tegen Heuvelmans hoofd deed. Het Hof zegt daarom niet wettig en overtuigend te kunnen vaststellen wie hieraan schuldig is. De zeven verdachten moeten slachtoffers en nabestaanden wel een schadevergoeding betalen, van ruim 330 duizend euro.
Meeste Nederlanders beperken toegang tot locatiegegevens
Steeds meer Nederlanders beperken op internet de toegang tot hun locatiegegevens. In 2021 ging het om 82%, in 2023 om 89%, zo blijkt uit onderzoek van het CBS. Het aantal mensen dat de toegang beperkte tot profielgegevens en berichten op sociale media, steeg van 55% in 2021 naar dik 70% in 2023. Nog meer Nederlanders (78%) beperkte of weigerde toegang tot locatiegegevens; bijna de helft zegt nu privacyverklaringen van apps en websites te lezen. Oudere Nederlanders (65+) beschermen het minst vaak hun online persoonsgegevens: in de groep 12-65 doet 93%, bij 65+ is dat 74%, bij 75+ zelfs maar 60%.
Niemand weet wat te doen tegen online haat jegens vrouwelijke politici
Vorige vrijdag 8 maart was het Internationale Vrouwendag. Voor de Europese Commissie was het aanleiding om de spotlights te richten op online haat jegens vrouwelijke politici. Die neemt nog elke week toe maar de commissie heeft geen idee wat daar aan te doen is. ‘Sinds covid zitten we in vette ellende’, geeft commissaris Vera Jourova (Democratie) toe. Ze ziet dat vrouwelijke politici het, vooral op sociale media, steeds harder te verduren krijgen. De ene haatmail zit nog niet in de prullenmand of de volgende landt al in de inbox. Met als gevolg dat politici stoppen. Zoals in Nederland Sigrid Kaag. Zoals in Slowakije president Zuzana Caputova die niet alleen door ‘eenzame jongens in slaapkamers’ werd bedreigd maar ook door collega-politici: ze werd online door politieke opponenten uitgemaakt voor ‘Amerikaanse hoer’. Jourova verwijst ook naar Hongarije waar zelfs het management van Facebook werd aangesproken om alle haat-accounts te verwijderen; naar wijlen Jo Cox, de Engelse politica die in 2016 werd vermoord en daarop volgende oproepen ook andere parlementsleden te doden. Naar Italië waar vrouwelijke burgemeesters drie keer vaker online worden belaagd dan mannelijke collega’s en naar Duitsland waar 90% van de vrouwelijke politici soms wel dertig ranzige berichten per uur ontvangen. ‘Niets kan ons voorbereiden op de agressie die op ons afkomt als wij vrouwen een politieke functie krijgen´, zei Caputova recent bij een EU-top.
Contactverbod en therapie na doodsbedreiging op sociale media
Een ex-studente (26, uit Groningen) die haar medeleerlingen en docenten van de Breda University of Applied Sciences (BUas) via sociale media bedreigde, moet van het Gerechtshof Den Bosch zo snel mogelijk in therapie. De vrouw mag verder met ‘minstens drie’ leerlingen en docenten geen contact meer opnemen. Doet ze dat toch, volgt een werkstraf (veertig uur). De vrouw bedreigde in september 2022 via sociale media en via MS-Teams enkele studenten en docenten van de gamesopleiding waarin ze schreef wat die haar hadden aangedaan en waardoor ze van de opleiding was weggestuurd. De berichten sloot ze af met teksten als ‘jullie zullen maandag [de eerste dag van het nieuwe schooljaar] wel zien’, compleet met foto van een dode man in vergaande staat van ontbinding. Haar dreigberichten leidden tot onzekerheid en angst bij de slachtoffers, lesgevend personeel zou uit angst voor wraakacties zelfs geen lage beoordelingen (meer) durven te geven, aldus de schoolleiding. Omdat de (autistische) vrouw volgens het vonnis moeilijk kan omgaan met situaties waarin ze gepest wordt, legt het Hof geen onvoorwaardelijke straf op ‘wat wel gerechtvaardigd zou zijn’.
Meer dan helft spelers uit eredivisie slachtoffer socialemedia-misbruik
Uit onderzoek van spelersvakbond VVCS komt dat iets meer dan de helft van Eredivisie-voetballers slachtoffer is (geweest) van misbruik van hun socialemedia-account. In eerste divisie gaat het om 35% van de voetballers, in de vrouwencompetitie om 20%. Eenderde van alle spelers zegt last te hebben van bedreigende of intimiderende berichten. Van de mannen krijgt 13% racistische beledigingen, van de vrouwen krijgt 35% seksistische opmerkingen. Een kwart van alle spelers zegt dat er fake news over hen wordt verspreid. Zeven van de tien mannelijke voetballers zegt dat wekelijks zulke berichten te krijgen, 6% zelfs dagelijks, van de vrouwen heeft 40% er wekelijks last van. De VVCS zegt naar aanleiding van deze resultaten actie te willen ondernemen. Een voorbeeld is Engeland, waar voetbal(vak)bond, politie en socialemediaplatforms een actieplan hebben opgesteld.
‘Perfecte’ AI-vrouwen op Instagram zijn probleem voor zelfbeeld tieners
Nu de meeste AI-modellen en -influencers ‘onwaarschijnlijk realistisch’ zijn geworden, kan dit zorgen voor een slecht zelfbeeld bij jongeren. Vooral op instagram staan talloze afbeeldingen van niet-bestaande vrouwen, met de perfecte maten en een smetteloze huid. Ze bestaan niet, maar dat is steeds moeilijker te ontdekken. En dat heeft gevolgen: uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam bleek al dat bijna de helft van tienermeisjes vindt dat sociale media een slechte invloed hebben op hoe ze over zichzelf denken. Meisjes en jonge vrouwen die zich onzeker voelen over hun lichaam, worden nóg onzekerder door wat ze zien op insta. ‘AI-gegenereerde supermodellen kunnen bijdragen aan een negatief zelfbeeld bij kwetsbare jongeren’, zegt Patti Valkenburg, hoogleraar Media, Jeugd en Samenleving (UvA). Zeker bij jongeren die toch al de neiging hebben zich met anderen te vergelijken en van wie het zelfbeeld wordt beïnvloed door wat ze in hun dagelijkse leven meemaken. ‘Als je onzeker bent, ga je nu eenmaal vergelijken’, weet ook Justine Pardoen van Bureau Jeugd & Media. Beelden in de media hebben daarbij een versterkende werking en ‘de opkomst van steeds realistischere AI-beelden verergert de situatie alleen maar’. Kinderen proberen het leven te begrijpen op basis van wat ze in de echte wereld zien, zegt Pardoen. ‘Ze beseffen niet dat er een parallelle online wereld bestaat die helemaal kunstmatig is’. En al die beelden, gephotoshopt, gefilterd, of met AI geperfectioneerd, kunnen de mentale gezondheid van kwetsbare jongeren schaden, zegt Valkenburg. ‘Zelfs als we weten dat iets niet echt is, kunnen we er tóch sterk door beïnvloed worden’. Dat moederbedrijf Meta heeft beloofd AI-beelden te labelen, kán waardevol zijn, denkt ze. ‘Het helpt opvoeders in elk geval om kinderen erop te wijzen en om [met je kinderen] het gesprek aan te gaan over nepbeelden: wat doet het met je als je naar zogenaamd perfecte mensen kijkt’.
TikTok populair bij jongeren als zoekmachine
TikTok is bij jongeren de populairste zoekmachine, stukken populairder dan Google. Inmiddels kiest 40% van Gen Z voor TikTok – en Instagram – en niet (meer) voor Google. En dat valt niet bij iedereen even goed. TikTok staat er om bekend dat het bijvoorbeeld lukraak trefwoorden toevoegt aan filmpjes. Aan filmpjes van lhbtqi-influencers werden als hashtags als hiv en herpes toegevoegd, ook al gingen de filmpjes daar niet over. ‘TikTok is er niet op uit om je informeren’, zegt professor digitalisering en sociale media Tom De Leyn (UHasselt). Het platform heeft zich volgens hem aangepast aan het zoekgedrag van jongeren, door zoeksuggesties te geven onder video’s of door populaire zoekopdrachten te helpen verspreiden. Associaties die zo ontstaan, zijn uit de lucht gegrepen zijn, aldus De Leyn. ‘Het zijn geruchten die misschien leven rond bekende personen, en die worden beloond door het algoritme. Zo kan het dat je een bekend persoon opzoekt en vooral op sensationele, weinig waarheidsgetrouwe video’s terechtkomt’. Waar Google gebruikers probeert door te verwijzen – en door de jaren heen veel filters en veiligheidsmechanismes heeft ingebouwd – heeft TikTok niet als doel iemand naar andere bronnen te verwijzen. Sterker nog, gebruikers moeten zo lang mogelijk op TikTok blijven hangen. De Leyn zet kanttekeningen: binnen een half uur nadat je een account maakt, zie je video’s over eetstoornissen of toxische diëten. ‘Natuurlijk is niet elke jongere vatbaar voor zulke suggesties, en vinden heel wat jongeren op TikTok vooral entertainment, maar jongeren die al bepaalde kwetsbaarheden hebben, kunnen zo snel in een rabbit hole met schadelijke content getrokken worden’.
Facebook en Instagram als “marktplaats voor pedofielen”
Elke dag worden zo’n honderdduizend kinderen seksueel lastiggevallen via platformen als Facebook en Instagram, zo blijkt uit interne schattingen van moederbedrijf Meta. In de Amerikaanse staat New Mexico is Meta-ceo Mark Zuckerberg daarvoor onlangs aangeklaagd. Meta ‘heeft toegestaan dat zijn platformen door pedofielen gebruikt worden als marktplaats’, aldus het OM. Algoritems leiden kinderen snel en ongevraagd naar expliciete seksuele content en volwassenen kunen zich gemakkelijk voordoen als minderjarigen. Accounts die beelden van kindermisbruik verzamelen of verspreiden, worden verder te vaak ongemoeid gelaten. Vanuit België, waar de federale politie in 2022 ruim honderd zaken van online-grooming bij minderjarigen telde, herkent commissaris Yves Goethals van de sectie Child Abuse de klachten. ‘Sociale media zijn het geliefkoosde actieterrein voor mensen met een ongezonde interesse in kinderen’. Tijdens corona groeide het aantal zaken, nu is dat gestabiliseerd. Soms gaat het fout, zoals in 2023 toen in Wallonië een 14-jarig meisje werd vermoord door een volwassen man die haar op een van die platformen had benaderd om te gaan shoppen. Volgens Goethals gaat het veel vaker om ‘grensoverschrijdende sexting’, van ongevraagde dickpics tot intieme beelden die zonder toestemming worden gedeeld: driekwart van de (Belgische) jongeren ontving al eens een ongevraagd een seksueel getinte foto. Herkenbaar is het verhaal van ‘Emma’, die toen ze 11 was een profiel maakte op Musical.ly, zoals TikTok vroeger heette. Ze had met haar dansfilmpjes al snel enkele tienduizenden volgers, waaronder veel volwassenen. Een daarvan was Fred (toen al 24) die haar jarenlang bleef volgen en benaderen, ook als ze hem had geblokkeerd. Pas toen ze 16 werd, stopte het contact: voor Fred was ze toen te oud. Wat Goethals veel zorgen baart, zijn kids die zélf expliciete beelden maken en delen. ‘Ze beseffen vaak niet goed wat ze doen’. Hij wijst op de rol van ouders. ‘Ik besef dat werkende ouders het erg druk hebben, maar wat meer controle op wat kinderen online uitspoken is echt belangrijk’. Waarom, vraagt hij, laten we ze niet ’s nachts alleen door Brussel fietsen, maar laten we ze online volledig los? Terug naar Zuckerberg: die heeft zich tijdens een hoorzitting nadrukkelijk verontschuldigd aan ouders wier kinderen slachtoffer zijn geworden van seksuele uitbuiting of door meerderjarigen zijn lastiggevallen. Uiteraard beloofde hij nog meer bescherming te gaan bieden, maar of dat genoeg is? Cybersecurity-expert Eddy Willems vindt dat niet voldoende: ‘het is niet oké dat het soms dagen duurt voor een problematische video offline wordt gehaald´. Zeker met de nieuwe ontwikkelingen in AI moet dat rapper kunnen, vindt hij.
“Minder gelukkig en keuzestress door gebruik sociale media”
Volgens het jaarlijkse socialemediaonderzoek van Newcom zijn in Nederland 2,2 miljoen mensen ‘minder gelukkig’ door het gebruik van sociale media. Ze ervaren onder meer keuzestress en zijn bang iets te missen, aldus het rapport. Het zijn vooral millenials (29-44 jaar) en Gen Z (15-28 jaar) die zich ongelukkig voelen, niet toevallig de twee generaties die de meeste tijd op sociale media doorbrengen. In totaal gebruiken 14,3 miljoen Nederlanders sociale media, gemiddeld twee uur per dag, vooral om ‘op de hoogte te blijven’. Fomo, fear of missing out, is daarbij een belangrijke reden. Vooral jongeren zijn ‘bang om iets te missen als ze niet de hele dag scrollen’. Een gevolg is keuzestress, mede gevoed door influencers die een beeld scheppen waaraan veel volgers maar al te graag willen voldoen. ‘Die schaduwkant openbaart zich bij steeds meer mensen’, zegt hoofdonderzoeker Tim Jonker. Enkele uitkomsten uit het onderzoek: Whatsapp, facebook, YouTube, instagram en LinkedIn blijven het meest gebruikt en groeiden zelfs; TikTok heeft inmiddels 2,6 miljoen dagelijkse gebruikers. Twitter/X heeft nog steeds 1,3 miljoen dagelijkse gebruikers. Onder tieners blijven Snapchat en TikTok het populairst en het succes van Threads en BeReal lijkt kortstondig.
Instagram en Facebook doen te weinig tegen antisemitisme
Volgens de (eigen) Oversight Board van moederbedrijf Meta doen facebook en instagram te weinig tegen antisemitische of Holocaust-ontkennende berichten en posts. Veel wordt niet ontdekt, niet automatisch maar ook niet door moderators. De board deed onderzoek naar aanleiding van een melding over een insta-post van september 2020. Daarin trok een tekenfilmfiguur uit Spongebob Squarepants het aantal vermoorde Joden in WOII in twijfel. Het bericht werd zes keer gemeld bij instagram. Vier van de zes werden automatisch afgewezen, zonder dat er iemand naar gekeken had en twee werden door beheerders ‘goedgekeurd’. Een van de klagers stapte daarom naar de Board. Die vindt nu dat de posting verboden had moeten worden. Het was ‘zorgwekkend’ dat het plaatje toch online bleef. Het onderzoek toonde meer fouten aan bij het beoordelen van beelden. ‘Er zitten gaten in het verwijderen van Holocaustontkenning op facebook en instagram’, aldus het rapport. Dat komt ook doordat gebruikers de handhaving omzeilen, bijvoorbeeld door klinkers te vervangen door symbolen of door tekenfilmfiguren te gebruiken. Joodse en antihaat-organisaties noemen de conclusies van de Board een stap in de goede richting maar blijven ‘diep bezorgd over de niet-consequente en niet-effectieve manier waarop Meta zijn eigen regels handhaaft’.
Cops in cyberspace 